Compert Mongáin ocus Serc Duibe-Lacha do Mongán
Sections in the text
|
|
||||||||
Section 1
Feacht n-æn |
Uair amháin |
Once upon a time |
da n-deachaid |
chuaigh |
|
Fiachna Find mac Bædáin |
Fiachna Fionn mac Baodáin |
Fiachna Finn, son of Baetán, |
mheic Murcertaigh mheic Muredhaigh |
mhic Muircheartaigh mhic Muireadhaigh |
son of Murchertach, son of Muredach, |
mheic Eogain mheic Néill |
mhic Eoghain mhic Néill |
son of Eogan, son of Niall, |
|
|
went |
a Héirind amach, |
as Éirinn amach, |
forth from Ireland, |
co ráinic a Lochlandaibh. |
go dtáinig go Lochlainn. |
until he came to Lochlann, |
Ocus is e ba rígh Lochlann an tan sin .i. Eolgharg Mór mac Maghair |
Is é ba rí Lochlann an t-am sin Eolgharg Mór mac Maghair, |
over which Eolgarg Mór, son of Magar, was at that time king. |
ocus dofhúair miadh ocus grádh ocus anoir mhór and. |
agus fuair Fiachna miadh is grá is onóir mhór uaidh *ann*. |
There he found great respect and love and honour. |
Ocus ní cían do bí ann |
Ní fada a bhí sé ann |
And he was not long there, |
an tráth do gabh galar rígh Lochlann |
nuair a ghabh galar rí Lochlann |
when a disease seized the king of Lochlann, |
ocus do fhiarfaigh da leagaibh ocus da fhísicibh |
agus d’fhiafraigh sé dá lianna agus dá fhisicithe |
who asked of his leeches and physicians |
ca do fhoirfeadh é. |
cad d’fhóirfeadh é. |
what would help him. |
Ocus adubhradur ris |
Dúradar leis |
And they told him |
nach roibh ar bith ní do fhoirfedh é |
nach raibh ar domhan aon ní a d’fhóirfeadh é |
there was in the world nothing that would help him, |
ach[t] bó clúaisderg glégeal |
ach bó chluais-dearg ghlégeal |
save a red-eared shining-white cow, |
ocus a berbhadh dó. |
is í a bheiriú dó. |
which was to be boiled for him. |
Ocus do síredh an cinedh Lochlann don bhoin |
Shir an cine Lochlann i gcomhair na bó sin |
And the people of Lochlann searched for the cow, |
ocus do fríth énbó Chaillighi Duibhe |
is fuarthas aon-bhó Chaillí Duibhe. |
and there was found the single cow of Caillech Dub (Black Hag). |
ocus do tairgeadh bó aile dí da cind |
Tairgeadh bó eile di dá cionn, |
Another cow was offered to her in its stead, |
ocus d’éitigh an chailleach. |
ach dhiúltaigh an chailleach í. |
but the hag refused. |
Ocus tucadh a cethair dí |
Tugadh ceithre cinn di |
Then four were offered to her, |
.i. bó gacha coisi |
— bó ar gach cois — |
viz., one cow for every foot, |
ocus nir’ghabh an chailleach cor aile |
agus sa mhargadh sin ní ghlacfadh sí le aon chor eile |
and the hag would not accept any other condition |
ach[t] coraigheacht Fhiachna. |
ach coraíocht Fhiachna. |
but that Fiachna should become security. |
Ocus is í sin úair ocus aimsir |
Agus is í sin an uair *agus an aimsir* |
Now this was the hour and the time |
táncadur teachta ar cend Fiachna Find mheic Bædáin |
a tháinig teachtairí thar ceann Fiachna Find mheic Bædáin |
that messengers came for Fiachna Finn, the son of Baetán, |
ocus táinic leisna teachtaibh sin |
agus chuaigh sé leis na teachtairí seo |
and he went with those messengers, |
ocus ro ghabh ríghi n-Uladh |
gur ghabh ríghe Chúige Uladh |
and took the kingship of Ulster, |
ocus do bí blíadhain ’na rígh. |
is bhí bliain ina rí. |
and was king for one year. |
Section 2
Laithe n-æn a cinn blíadhna |
Lá amháin i gceann bliana |
One day at the end of a year |
do chúalaidh éighmhe a n-dorus an dúnaidh |
chuala sé éamh i ndoras an dúnaidh |
he heard cries of distress in front of the fort, |
ocus adubert a fhis |
agus d’fhoráil sé a fháil amach |
and he told (his men) to go and see |
cia do dénadh an éigheam |
cé bhí ag déanamh na héimhe |
who made those cries, |
(ocus cipé) do dénadh, a légon asteach. |
(agus cibé duine) a rinne, a ligint isteach. |
and to let the person that made them into the house. |
Ocus (is í) ro bí ann an chailleach Lochlannach |
Is í bhí ann an chailleach Lochlannach |
And there was the hag from Lochlann |
do iaraidh coraigheachta. |
ag iarraidh coraíochta. |
come to demand her security. |
Do aithin Fiachna hí |
D’aithin Fiachna í |
Fiachna knew her |
ocus ferais fáilti fria |
is chuir sé fáilte roimpi |
and bade her welcome |
ocus fiarfaighis scéla dí. |
is d’fhiafraigh scéal di. |
and asked tidings of her. |
“Atát scéla agum,” ar an chailleach. |
“Tá scéala agam,” ar an chailleach. |
“Evil tidings I have,” said the hag. |
“Rígh Lochlann |
“Rí Lochlann |
“The king of Lochlann |
. . . do choraigeachta-sa |
|
*despite your security* |
ocus feall |
a d’fheall orm |
has deceived me |
arna ceithribh búaibh |
faoi na ceithre ba |
in the matter of the four kine |
do gellad damh-sa (tar) éis mo bó.” |
*a ghealladh dom mar chúiteamh ar mo bhó* |
that were promised to me for my cow.” |
|
d’ainneoin do choraíochta.” |
|
“Dobér-sa ceithre bá arason duit, a chailleach,” ar Fiachna. |
“Béarfaidh mé ceithre ba ar a son duit, a chailleach,” ar Fiachna. |
“I will give thee four kine on his behalf, O hag,” said Fiachna. |
Ocus adubert an chailleach ná gébhadh. |
Ach dúirt sise nach nglacfadh sí iad. |
But the hag said she would not take them. |
“Dobér-sa fiche bó arason,” ar Fiachna. |
“Béarfaidh mé fiche bó ar a son,” ar Fiachna. |
“I will give twenty kine on his behalf,” said Fiachna. |
“Ni gébh,” ar an chailleach. |
“Ní ghlacfaidh mé iad,” ar an chailleach. |
“I shall not take them,” said the hag. |
“Dobér-sa ceithre fichit bó,” ar Fiachna, |
“Béarfaidh mé ceithre fichid bó,” ar Fiachna, |
“I will give four times twenty kine,” said Fiachna, |
“fichi bó arson gacha bó dar . . . ar rígh Lochlann.” |
“fiche bó ar son gach bó nár thug rí Lochlann.” |
“twenty kine for each cow.” |
“Is bríathar dhamh-sa,” ar an |
“Dar mo bhriathar,” ar sí, |
“By my word,” said the hag, |
“(dia) tuctha a fuil do bhúaibh a coigid Uladh . . . |
“dá dtabharfá a bhfuil de bha i gCúige Uladh dom, |
“if all the kine of the province of Ulster were given to me, |
nach gébhaind |
nach nglacfainn iad |
I should not take them, |
co tísta féin do dén(am catha) ar rígh Lochlann, |
go dtiocfá féin chun cath a dhéanamh ar rí Lochlann. |
until thou come thyself to make war upon the king of Lochlann. |
amail tánac-sa anair . . . sa |
Mar tháinig mise anoir chugatsa, |
As I have come to thee from the east, |
tarsa an-aister leam-sa mairs(in).” |
tar tusa in aistear liomsa *mar sin*.” |
so do thou come on a journey with me.” |
Section 3
. . . Fiachna maithi Uladh |
Bhailigh Fiachna maithe Uladh |
Then Fiachna assembled the nobles of Ulster |
ocus a fhuair do maith(ibh) . . . |
agus a bhfuair de mhaithe eile |
|
coroibhe deich catha comóra |
go raibh deich gcatha cómóra aige |
until he had ten equally large battalions, |
ocus rái(nic) . . . |
agus chuaigh sé |
and went |
ocus do fógradh cath úadha for Lochlannchaibh |
agus fógradh cath uathu ar Lochlainn. |
and announced battle to the men of Lochlann. |
ocus (ro ba)dar trí láithi ac timsugudh ’cum an chatha |
Bhíodar trí lá ag tiomsú chun an chatha. |
And they were three days a-gathering unto the battle. |
. . . regh comhrac ó rígh Lochlann ar feraib Eirenn |
Cuireadh comhrac ó rí Lochlann ar fhir Éireann |
And combat was made by the king of Lochlann on the men of Ireland. |
ocus do thuit trí chét láech ó Fhiachna ’sa comrac |
agus thit trí chéad laoch le Fiachna ann. |
And three hundred warriors fell by Fiachna in the fight. |
ocus doléigid . . . cáirigh neimhe a phuball rígh Lochlann chuca |
Scaoileadh caoirigh nimhe as pubaill rí Lochlann chucu |
And venomous sheep were let out of the king of Lochlann’s tent against them, |
ocus do thuit fo . . . na trí chét láech an lá sin leisna cáiribh |
agus thit na trí chéad laoch an lá sin leis na caoirigh |
and on that day three hundred warriors fell by the sheep, |
ocus do thuit trí chét láech an dara lá |
agus thit trí chéad laoch ar an dara lá |
and three hundred warriors fell on the second day, |
ocus trí chét láech an tres lá. |
agus thit trí chéad laoch ar an dtríú lá. |
and three hundred on the third day. |
Fa doiligh le Fiachna sin ocus adubert: |
Ba dhoiligh le Fiachna é sin agus dúirt: |
That was grievous to Fiachna, and he said: |
“As trúagh an turus táncamair-ne |
“Is trua an turas a thángamar |
“Sad is the journey on which we have come, |
do marbad ar muindtire dona cáiribh. |
le go marófaí ár muintir leis na caoirigh. |
for the purpose of having our people killed by the sheep. |
Uair dam(ad) a cath nó a comlann do thuitfidis le slóg Lochlann, |
Óir dá mba i gcath nó i gcomhlann a thitfidís le slua Lochlann, |
For if they had fallen in battle or in combat by the host of Lochlann, |
ní budh aithmhéla linn a tuitim, |
níorbh aiféala *orainn* a dtitim, |
we should not deem their fall a disgrace, |
úair do dígheoldais féin íad. |
mar go ndíolóidís iad féin. |
for they would avenge themselves. |
Tabhraidh,” ol sé, “mh’arm ocus |
Tabhraigí,” ar sé, “m’airm agus m’earraí dom |
Give me,” saith he, “my arms and my dress |
co n-dechar féin isin comrac risna cáiribh.” |
go dtéim féin sa chomhrac leis na caoirigh.” |
that I may myself go to fight against the sheep.” |
“Ná habair sin, a rígh,” ol síat, |
“Ná habair sin, a rí,” ar siad, |
“Do not say that, O King,” said they, |
“úair ní cubaidh frit dul do comrac riu.” |
“óir ní cuí duit dul i gcomhraic leo.” |
“for it is not meet that thou shouldst go to fight against them.” |
“Is briathar dam-sa,” ar Fiachna, |
“Ar m’anam,” ar Fiachna, |
“By my word,” said Fiachna, |
“ná tuitfe d’feraibh Érenn leó ní as mó, |
“nach dtitfidh níos mó d’fhir Éireann leo |
“no more of the men of Ireland shall fall by them, |
co n-dechar-sa féin ’sa comhrac risna cáiribh |
go dtéimse sa chomhrac leis na caoirigh, |
till I myself go to fight against the sheep; |
ocus mas ann do cinded damh-sa bás d’ fhághbhail, |
agus más ann cinneadh domsa bás a fháil, |
and if I am destined to find death there, |
do gébh, |
gheobhaidh mé é, |
I shall find it, |
úair ní fhétar dul seoch an cindeamhain, |
mar ní féidir dul thar an gcinniúint; |
for it is impossible to avoid fate; |
ocus munab ann, |
agus murab ann, |
and if not, |
tuitfid na cáirig leam.” |
titfidh na caoirigh liom.” |
the sheep will fall by me.” |
Section 4
Mar do bhádar isin imagallaim sin, |
Mar a bhí siad san agallamh sin |
As they were thus conversing, |
do chonncadar ænóglach mór míleta da n-innsaighe. |
chonaiceadar óglach mór míleata ag teacht chucu. |
they saw a single tall warlike man coming towards them. |
Brat úaine ændatha uime |
Brat uaithne aon-datha uime |
He wore a green cloak of one colour, |
ocus casán gelairgit isin brutt ós a bhruinde |
agus dealg geal-airgid sa bhrat ar a bhruinne, |
and a brooch of white silver in the cloak over his breast, |
ocus léine do shróll re geilchnes dó. |
is léine sróill lena gheal-chneas. |
and a satin shirt next his white skin. |
Fleasc óir a timchill a fhuilt |
Fleasc óir timpeall a fhoilt |
A circlet of gold around his hair, |
ocus dá asa óir fona tráighthib. |
agus dhá as óir faoina chosa. |
and two sandals of gold under his feet. |
Ocus adubert ant óglach: |
Agus dúirt an t-óglach ansin: |
And the warrior said: |
“Ca lúach dobért[h]a dontí |
“Cad é an luach a bhéarfá don té |
“What reward wouldst thou give to him |
do dingébad na cáirigh dít?” |
a dhiongbhódh na caoirigh díot?” |
who would keep the sheep from thee?” |
“Is bríathar damh-sa |
“Ar mo choinsias, |
“By my word,” said Fiachna, |
. . . da roibh agum, co tiubrainn.” |
bhéarfainn a n-iarrfá dá mbeadh sé agam.” |
“[whatever thou ask], provided I have it, I should give it.” |
“Biaidh,” ar ant óclach, |
“Beidh,” ar an t-óglach, |
“Thou shalt have it (to give),” said the warrior, |
“ocus indeosat-sa duit hí.” |
“agus inseoidh mé duit é.” |
“and I will tell thee the reward.” |
“Abair an breath,” ar Fiachna. |
“Abair an bhreith,” ar Fiachna. |
“Say the sentence,” said Fiachna. |
“Adér,” ol sé; |
“Déarfaidh mé é,” ar sé; |
“I shall say it,” said he; |
“an fainde óir sin fot’ mér-sa do thabairt do chomartha damh-sa |
“an fáinne óir sin faoi do mhéar a thabhairt mar chomhartha dom |
“give me that ring of gold on thy finger as a token for me, |
co Héirinn ’cum do bhanchéile, |
chun do bhean chéile in Éirinn |
when I go to Ireland to thy wife |
co cumaiscther ria.” |
le go luífinn léi.” |
to sleep with her.” |
“Is bríathar dam-sa,” ol Fiachna, |
“Ar mo bhriathar,” ar Fiachna, |
“By my word,” said Fiachna, |
“nach léicfind ænfer d’ fheraibh Éirenn do thuitim |
“ní ligfinn d’aon fhear in Éirinn titim |
“I would not let one man of the men of Ireland fall |
araba na comha sin.” |
ar son na comha sin.” |
on account of that condition.” |
“Nocha meisde duit-si hí, |
“Ní miste duit é, |
“It shall be none the worse for thee; |
oir geinfidh gein búadha úaim-si ann |
óir ginfidh gin bhua uaimse ann |
for a glorious child shall be begotten by me there, |
ocus is úait-si ainmneochaidh |
agus is uaitse a ainmneofar é, |
and from thee he shall be named, |
.i. Mongán Find |
mar atá Mongán Fionn |
even Mongan the Fair (Finn), |
mac Fiachna Finn. |
mac Fiachna Finn. |
son of Fiachna the Fair. |
Ocus rachad-sa ad’ richt-sa ann |
Rachaidh mé i do riochtsa ann |
And I shall go there in thy shape, |
indus ná ba heisindracaide do ben-sa. |
ionas nach loitfear onóir do mhná. |
so that thy wife shall not be defiled by it. |
Ocus misi Manannán mac Lir |
Agus is mise Manannán mac Lir, |
And I am Manannan, son of Ler, |
ocus gébha-sa ríghe Lochlann ocus Saxan ocus Bretan.” |
agus gheobhaidh tú ríghe Lochlann is Saxan is Breatain.” |
and thou shalt seize the kingship of Lochlann and of the Saxons and Britons.” |
Is and sin dorat ant óglach brodchú as a choim |
Is ansin a thóg an t-óglach brodchú as a ucht |
Then the warrior took a venomous hound out of his cloak, |
ocus slabhra fuirre . . . |
a raibh slabhra uirthi, agus dúirt sé: |
and a chain upon it, and said: |
“ocus as bríathar damh-sa nach béra ænchæira díbh a cend leo úaithi |
“Ar m’anam nach mbéarfaidh aon chaora díobh a ceann léi uaithi seo |
“By my word, not a single sheep shall carry its head from her |
co dúnadh rígh Lochlann, |
fhaid le dúnadh rí Lochlann, |
to the fortress of the king of Lochlann, |
ocus muirfidh sí trí chét do shlúaghaibh Lochlann |
agus maróidh sí trí chéad de shluaite Lochlann, |
and she will kill three hundred of the hosts of Lochlann, |
ocus gébha-sa a m-biaidh de.” |
agus gheobhaidh tusa a mbeidh dá bharr.” |
and thou shalt have what will come of it.” |
Táinic ant óglach a n-Éirinn |
Chuaigh an t-óglach go hÉirinn |
The warrior went to Ireland, |
cor’comhraic fri mnái Fiachna a richt Fiachna féin, |
i riocht Fhiachna féin gur tháinig sé agus bean Fhiachna le chéile, |
and in the shape of Fiachna himself he slept with Fiachna’s wife, |
cor’toirrchedh hí an adhaigh sin. |
agus toirchíodh an oíche sin í. |
and in that night she became pregnant. |
Atrochadar na cáirigh laisin coin an lá sin ocus trí chét do mhaithibh Lochlann |
Thit na chaoirigh leis an gcú an lá sin agus trí chéad de mhaithe Lochlann, |
On that day the sheep and three hundred of the nobles of Lochlann fell by the dog, |
ocus do gabh Fiachna ríghi Lochlann ocus Saxan ocus Bretan. |
agus ghabh Fiachna ríghe Lochlann is Saxan is Breatan. |
and Fiachna seized the kingship of Lochlann and of the Saxons and Britons. |
Section 5
Dála na Caillighi Duibhe imoro, |
Dála na Caillí Duibhe, *ámh,* |
Now, as to the Cailleach Dubh, |
dorad Fiachna a duthaig di |
thug Fiachna a dúthaigh di, |
Fiachna gave her her due, |
.i. seacht caislena cona crích ocus cona ferann |
is é sin seacht gcaisleáin lena gcríoch is lena bhfearann |
viz., seven castles with their territory and land, |
ocus cét da gach crudh |
agus céad de gach crodh. |
and a hundred of every cattle. |
ocus táinig a n-Éirinn íar sin |
Ansin tháinig sé go hÉirinn |
And then he went into Ireland |
ocus fúair a bhean tæbhtrom torrach |
agus fuair a bhean taobh-throm torrach |
and found his wife big-bellied and pregnant, |
ocus rug mac an tan táinic a hinbhaidh. |
is rug sí mac an uair tháinig a hionú. |
and when her time came, she bore a son. |
Ocus do bí gilla ac Fiachna Find |
Agus bhí giolla ag Fiachna Fionn, |
Now Fiachna the Fair had an attendant, |
.i. an Damh a ainm |
b’é an Dámh a ainm, |
whose name was An Damh, |
ocus ruc a bhean mac an adhaigh sin |
agus rug a bhean siúd mac freisin an oíche sin, |
and in that (same) night his wife brought forth a son, |
ocus do baisdedh íat faræn |
agus baisteadh iad araon. |
and they were christened together, |
ocus tucadh Mongán ar mac Fiachna |
Tugadh Mongán ar mhac Fhiachna |
and the son of Fiachna was named Mongan, |
ocus tucadh Mac an Daimh ar mac an ghilla. |
agus Mac an Daimh ar mhac an ghiolla. |
and the son of the attendant was named Mac an Daimh. |
Ocus do bí óclach eile a comfhlaitheamhnus re Fiachna Finn |
Bhí óglach eile i gcomh-fhlaithiúnas le Fiachna Fionn, |
And there was another warrior reigning together with Fiachna the Fair, |
.i. Fiachna Dubh mac Demáin |
mar a bhí Fiachna Dubh mac Deamháin, |
to wit Fiachna the Black, son of Deman, |
ocus do laig sim co mór ar a fhlaithius |
a bhíodh ag cur isteach go mór ar a fhlaitheas. |
who lay heavily on his rule. |
ocus rucadh inghen dó-san an adhaigh cétna |
Rugadh iníon dósan an oíche chéanna |
And to him in the same night a daughter was born, |
ocus tucadh Dubh-Lacha Láimhgheal d’ ainm fuirre |
agus tugadh Dubh Locha d’ainm uirthi |
to whom the name Dubh-Lacha (Black Duck) White-hand was given, |
ocus do cuiridh ar seilbh a chéile Mongán ocus Dubh-Lacha. |
agus cuireadh ar sheilbh a chéile í féin agus Mongán. |
and Mongan and Dubh-Lacha were affianced to each other. |
A cind tri n-oidhche Mongáin táinig Manannán ar a cheann |
I gceann trí oíche tháinig Manannán ar cheann Mhongáin |
When Mongan was three nights old, Manannan came for him |
ocus rug leis dá oileamhain é a Tir Tairngaire |
agus rug leis é lena oiliúint i dTír Tairngire, |
and took him with him to bring him up in the Land of Promise, |
ocus tuc a chubhais nach léicfidh a n-Érinn arís |
agus thug sé a mhóid nach ligfeadh sé in Éirinn arís é |
and vowed that he would not let him back into Ireland |
co cend a dhá bliadhan dég. |
go ceann a dhá bhliain déag. |
before he were twelve years of age. |
Section 6
Dála imoro Fiachna Duibh meic Demáin, |
Dála Fhiachna Dhuibh mhic Dheamháin, |
Now as to Fiachna the Black, son of Deman, |
fúair a bæghal ar Fiachna Find mac Bhaedáin ocus fúair a n-úathad shlúaigh ocus tshochraide hé |
fuair sé deis Fiachna Fionn mac Báedáin a ionsaí, nuair a fuair sé amach gurb beag a shlua agus a *chuallacht*, |
he watched his opportunity, and when he found that Fiachna the Fair, son of Baedan, had with him but a small host and force, |
ocus dochúaidh fona dúnad |
thug ionsaí ar a dhún. |
he went up to his stronghold, |
ocus do loisc ocus do mhúir an dúnadh |
Loisc sé agus mhúir sé an dún |
and burnt and destroyed it, |
ocus do mharbh Fiachna féin |
agus mharaigh sé Fiachna féin |
and killed Fiachna himself, |
ocus do ghabh ríghi n-Uladh ar écin don ulagh sin. |
agus ghabh ríghe Uladh ar éigin *ar an ócáid sin*. |
and seized the kingship of Ulster by force *on that occasion*. |
Ocus dob’ áil le hUlltachaibh uile Mongán do thabairt chuca |
B’áil leis na hUltaigh uilig go dtabharfaí Mongán ar ais chucu |
And all the men of Ulster desired Mongan to be brought to them |
a cind a shé m-bliadan |
i gceann a shé bhliain, |
when he was six years old, |
ocus ní thuc Manannán d’ ul(ltachaibh) é |
ach ní thabharfadh Manannán dóibh é |
but Manannan did not bring him to Ulster |
co cend a shé m-bliadhan dég. |
go ceann a shé bhliain déag. |
till he had completed sixteen years. |
Ocus táinic a n-Ulltachaibh íar sin |
Tháinig sé go Cúige Uladh ansin |
And then he came to Ulster, |
ocus dorónsat maithi Uladh sídh eturra ocus Fiachna Dubh |
agus rinne uaisleacht Uladh síocháin le Fiachna Dubh |
and the men of Ulster made peace between themselves and Fiachna the Black, |
.i. leth Uladh do Mongán |
ar an gcoinníoll go dtabharfaí leath Uladh do Mhongán |
to wit, one-half of Ulster to Mongan, |
ocus Dubh-Lacha do mhnái ocus do bhanchéile |
agus Dubh Locha do mhnaoi is do bainchéile dó |
and Dubh-Lacha to be his wife and consort |
a n-éiric a athar |
in éiric a athar, |
in retaliation for his father. |
ocus do bí mairsin. |
agus sin mar a bhí. |
And it was done so. |
Section 7
A thaiglaithe (?) n-æn dia roibhe Mongán . . . a bhanchéle ocus íat ag imeirt fhi[dh]chille, |
Lá amháin le linn do Mhongán agus a bhean bheith ag imirt fichille |
One day while Mongan and his wife were playing fidchell, |
co facadar cléirchín ciar círdubh isin ur(s)aind ocus is ed adubert: |
chonaic siad cléirchín ciar cíordhubh ag ursain an dorais agus is é dúirt sé: |
they saw a dark black-tufted little cleric at the door-post, who said: |
“Ni thocht budh cubhaidh (l)e rígh Uladh |
“Ní suaimhneas cuí do rí Uladh |
|
an tocht so fil fort, a Mongáin, |
an suaimhneas seo tá ort, a Mhongáin, |
“This inactivity in which thou art, O Mongan, |
|
|
is not an inactivity becoming a king of Ulster, |
gan dul do díghailt t’athar |
gan dul a dhíoghailt d’athar |
not to go to avenge thy father |
ar Fiachna Dubh mac Demáin, |
ar Fhiachna Dubh *mac Deamháin*, |
on Fiachna the Black, son of Deman, |
ach[t] cidh olc le Duibh-Lacha a rádha frit, |
bíodh gurb olc le Dubh Locha a lua leat, |
though Dubh-Lacha may think it wrong to tell thee so. |
úair atá sé a n-úathad shlúaigh ocus shochraide |
óir is beag slua agus cuallacht atá ag Fiachna Dubh. |
For he has now but a small host and force with him; |
ocus tarr lem-sa ann |
Ach tar liomsa ann |
and come with me thither, |
ocus loiscim an dúnadh |
go loiscimid an dún |
and let us burn the fortress, |
ocus marbham Fiachna.” |
agus go maraímid Fiachna.” |
and let us kill Fiachna.” |
“Ní fhes ca sen ar an dubhartus sin, a cléirchín,” ol Mongán, |
“Ní fios cad é an toradh a mbeadh leis an gcomhairle sin, a chléirchín,” ar Mongán, |
“There is no knowing what luck there may be on that saying, O cleric,” said Mongan, |
“ocus rachmait leat.” |
“ach rachaimid leat.” |
“and we shall go with thee.” |
Ocus dogníther amhlaidh, |
Agus déantar amhlaidh |
And thus it was done, |
úair ro marbadh Fiachna Dubh léo. |
agus maraítear Fiachna Dubh leo |
for Fiachna the Black was killed by them. |
Ro gabh Mongán ríghi n-Uladh |
agus ghabh Mongán ríghe Uladh. |
Mongan seized the kingship of Ulster, |
ocus is é cléirchín do bí a[g] dénum an braith |
Is é an cléirchín a thug an scéala |
and the little cleric who had done the treason |
.i. Manannán mór-chumachtach. |
Manannán mor-chumhachtach féin. |
was Manannan the great and mighty. |
Section 8
Ocus do timsaighedh maithi Uladh co Mongán |
Thiomsaigh Mongán uaisleacht Uladh ansin |
And the nobles of Ulster were gathered to Mongan, |
ocus adubert riu: |
agus dúirt leo: |
and he said to them: |
“Dob áil lem dul d’iarraidh fhaigh[dh]e |
“B’áil liom dul ag cur iarratais |
“I desire to go to seek boons |
ar chúigeadhachaibh Érenn, |
ar ríthe cúige na hÉireann, |
from the provincial kings of Ireland, |
co fhágh[bh]aind ór ocus airgit ocus innmhus do thidhlocadh.” |
go bhfaighinn ór is airgead is ionmhas le tíolacadh.” |
that I may get gold and silver and wealth to give away.” |
“As maith an comhairle sin,” ol síat. |
“Is maith an chomhairle sin,” ar siad. |
“That is a good plan,” said they. |
Ocus táinic roimhe ar cóigidhaibh Éirenn, |
Tháinig sé roimhe *go dtí cúigí na hÉireann,* |
And he went forth into the provinces of Ireland, |
co ráinig a Laighnibh |
i dtús báire go Laighin, |
until he came to Leinster. |
ocus is é fa rígh Laighen an tan sin .i. Brandubh mac Echach |
agus is é ba rí Laighean an t-am sin Brandubh mac Eachach. |
And the king of Leinster at that time was Brandubh mac Echach. |
ocus ro fher fírchain fáilti re rígh Uladh |
Agus chuir sé fíorchaoin fáilte roimh rí Uladh |
And he gave a hearty welcome to the king of Ulster, |
ocus do fheisidar an adhaigh sin isin mbaile |
agus chodlaíodar an oíche sin sa bhaile. |
and they slept that night in the place, |
ocus mur (do) éirigh arnamháirech Mongán |
Nuair a d’éirigh Mongán ar an lá dár gcionn |
and when Mongan awoke on the morrow, |
adchonnairc na (c)æca[i]t bó find óderg |
chonaic sé an caoga bó fhionn chluais-dearg |
he saw the fifty white red-eared kine, |
ocus laegh finn fri cois gach (b)ó díbh |
agus lao fionn le cois gach bó díobh. |
and a white calf by the side of each cow, |
ocus mar as taisce adchonnairc, |
Chomh luath is chonaic sé iad |
and as soon as he saw them |
grádhaighes íat |
ba bhreá leis iad. |
he was in love with them. |
ocus tuc rígh Laighen aithne fair ocus asbert fris: |
D’aithin rí Laighean air é agus dúirt leis, |
And the king of Leinster observed him and said to him: |
“Do grádhaighes na bá, a rígh,” ol sé. |
“Is breá leat na ba, a rí,” ar sé. |
“Thou art in love with the kine, O king,” saith he. |
“Is bríathar damh-sa, |
“Ar m’anam |
“By my word,” said Mongan, |
nach faca ríamh ach[t] ríghi (n)-Uladh |
nach bhfaca mé riamh, ach ríghe Uladh féin, |
“save the kingdom of Ulster, I never saw |
ní budh ferr lem agum féin anáit.” |
ní ab fhearr liom agam féin ná iad.” |
anything that I would rather have than them.” |
“Is bríathar damh-sa,” ar rígh Laighen, |
“Dearbhaím,” ar rí Laighean, |
“By my word,” said the king of Leinster, |
“co rob cubhaidh re Duibh-Lacha íat, |
“gur cothrom le Dubh Locha iad, |
“they are a match for Dubh-Lacha, |
úair as í ænben as áille a n-Érinn |
mar is í an bhean is áille in Éirinn í, |
for she is the one woman that is most beautiful in Ireland, |
(ocus as) hí ac siut sealbh chruidh as áille a n-Éirinn |
*agus is í siúd an bhólacht is áille in Éirinn,* |
and those kine are the most beautiful cattle in Ireland, |
ocus ní fuil ar bith comha ar a tibhrinn-si íat |
ach níl ar domhan comha ar a dtabharfainnse iad |
and on no condition in the world would I give them |
ach[t] ar chairdeas gan éra do dénamh dúind.” |
ach ar chairdeas gan éaradh a dhéanamh idir tusa agus mise.” |
except on our making friendship without refusal.” |
Section 9
Dorónsat amlaidh ocus do shnaidm cách ar a chéli díbh |
Rinne siad amhlaidh agus chuir siad ceangal ar a chéile. |
They did so, and each bound the other. |
ocus do chúaidh Mongán dia t[h]igh |
Chuaigh Mongán abhaile |
And Mongan went home |
ocus ruc leis a trí chaecait bó find |
agus thug leis dhá chaoga bó fionn. |
and took his thrice (sic) fifty white kine with him. |
ocus do fiarfuigh Dubh-Lacha: |
D’fhiafraigh Dubh Locha de, |
And Dubh-Lacha asked: |
“Ce hí ant shelbh cruidh as áil(le do)connairc ríamh? |
“Cad é an sealbh chroidh seo is áille dá bhfaca mé riamh? |
“What are the cattle that are the most beautiful that I ever saw? |
ocus antí tuc súd,” ol sí, |
An té a thug iad siúd, |
and he who got them,” saith she, |
“bera . . . ferr, |
iarrfaidh sé rud níos fearr, |
“. . . , |
oir ní tuc duine siut acht ar cend chomaine . . .” |
óir níor thug éinne a leithéidí ach ar ceann comaoine.” |
for no man got them except for . . . .” |
Ocus do indis Mongán dí amail fúair na bá |
D’inis Mongán di ansin conas a fuair sé na ba. |
And Mongan told her how he had obtained the kine. |
ocus (ní chí)an do bhádar ann |
Ní fada a bhí siad ann áfach |
And they were not long there |
an tan do chonncadar na slóigh, cum an bhaile |
nuair a chonaic siad na sluaite chun an bhaile. |
when they saw hosts approaching the place, |
ocus is é ro bí ann .i. rígh Laighen. |
Rí Laighean a bhí ann. |
and ’tis he that was there, even the king of Leinster. |
“Créd (tán)gais d’íarraidh?” ol Mongán, |
“Cad é a tháinig tú ag iarraidh?” ar Mongán, |
“What hast thou come to seek?” said Mongan. |
“oir as bríathar dam-sa, |
“óir geallaim duit, |
“For, by my word, |
da roibh a cóigidh Uladh aní atái d’iaraidh, |
má tá i gCúige Uladh an ní atá tú ag iarraidh, |
if what thou seekest be in the province of Ulster, |
co fuighir é.” |
gheobhaidh tú é.” |
thou shalt have it.” |
“Atá imoro,” ar rígh Laighen. |
“Is amhlaidh atá,” ar rí Laighean, |
“It is, then,” said the king of Leinster. |
“D’iaraidh Duibhe-Lacha thánac.” |
“gur ag iarraidh Dubh Locha a tháinig mé.” |
“To seek Dubh-Lacha have I come.” |
Section 10
Do mhoidh tocht ar Mhongán. |
Tháinig tost ar Mhongán. |
Silence fell upon Mongan. |
Ocus adubert: “Ní chúalus-sa neach romam do thabairt a mhná amach.” |
Agus dúirt sé, “Níor chuala mé riamh faoi fhear a thug a bhean uaidh.” |
And he said: “I have never heard of any one giving away his wife.” |
“Cin co cúalais,” ar Dubh-Lacha, |
“Bíodh féin nár chloise tú,” ar Dubh Locha, |
“Though thou hast not heard of it,” said Dubh-Lacha, |
“tabhair, oir is búaine bladh ’ná sæghal.” |
“tabhair, mar is buaine bladh ná saol.” |
“give her, for honour is more lasting than life.” |
Gabhais ferg Mongán |
Chuir sin fearg ar Mhongán |
Anger seized Mongan, |
ocus deónaighis do rígh Laighen a breith leis. |
agus cheadaigh sé do rí Laighean í a thabhairt leis. |
and he allowed the king of Leinster to take her with him. |
Gairmis Dubh-Lacha rígh Laighen le ar fot foleith ocus adubert ris: |
Ghlaoigh Dubh Locha i leataoibh ar Bhrandubh agus dúirt leis, |
Dubh-Lacha called the king of Leinster aside and said to him: |
“An fhuil agat-sa, a rígh Laighen, |
“An bhfuil fhios agat, a rí Laighean, |
“Dost thou know, O king of Leinster, |
co tuitfedh fir ocus leth Uladh trím-sa |
do dtitfeadh fir agus leath Uladh ar mo shonsa, |
that the men and one half of Ulster would fall for my sake, |
acht muna bheind féin ar tabhairt grádha doit-si? |
mura mbeinn féin i ndiaidh grá a thabhairt duit? |
except I had already given love to thee? |
Ocus is bríathar damh-sa ná rach let-sa |
Ach geallaim nach rachaidh mé leat |
And, by my word, I shall not go with thee |
co tuca tú breth mo beóil féin damh.” |
go dtí go dtugann tú breith mo bhéil féin dom.” |
until thou grant me the sentence of my own lips.” |
“Créd í an breath?” ar rígh Laighen. |
“Cad é an bhreith?” ar Brandubh. |
“What is the sentence?” said the king of Leinster. |
“Do bríathar rena comhall,” ol sí. |
“Do bhriathar lena comhlíonadh,” ar sí. |
“Thy word to fulfil it,” saith she. |
Tuc rígh Laighen a bhríathar |
Thug rí Laighean a bhriathar di, |
The king of Leinster gave his word, |
a n-écmais a fhácbhala co tibradh dí. |
ach gan cead fanacht a thabhairt di. |
with the exception of his being left . . . |
“Mased,” ar Dubh-Lacha, |
“Más ea,” ar Dubh Locha, |
“Then,” said Dubh-Lacha, |
“as áil leam-sa gan a m-breith co cenn m-bliadhna ænadhaigh a n-éntigh |
“is mian liomsa nach mbeimis aon oíche go ceann bliana in aon-teach |
“I desire that until the end of one year, we be not brought for one night into the same house, |
ocus da tísair-si ar cúairt læ a n-énteach rium-sa |
agus dá dtiocfá ar cuairt lae in aon-teach liom, |
and if in the course of a day thou comest into the same house with me, |
gan teacht a n-ænchatháir rum |
gan teacht in aon-chathaoir liom, |
that thou shouldst not sit in the same chair with me, |
ach[t] suidhe a catháir am’ aghaidh, |
ach suí i gcathaoir os mo chomhair, |
but sit in a chair over against me, |
úair eagail lem-sa an grádh romhór doradus-sa duid-si, |
mar is eagal liom an grá ró-mhór a thug mé duitse |
for I fear the exceeding great love which I have bestowed upon thee, |
co tibartha-sa miscais damh-sa |
ar fhaitíos go dtabharfá mioscais dom |
that thou mayst hate me, |
ocus nach fa háil lem’ fher féin arís mhe, |
agus nárbh áil le m’fhear féin arís mé, |
and that I may not again be acceptable to my own husband; |
úair da rabham ac suirghe risin m-bliadhain so anall |
ach má bhímid ag suirí ar feadh na bliana seo atá chugainn, |
for if we are a-courting each other during this coming year, |
ní rach( ar n-)grádh ar cúla.” |
ní rachaidh ár ngrá ar gcúl.” |
our love will not recede.” |
Section 11
Ocus tuc rígh Laighen dí an choma sin |
Thug Brandubh an chomha sin di |
And the king of Leinster granted her that condition, |
ocus rug dia thig hí |
agus rug abhaile leis í. |
and he took her to his house, |
ocus ro bái treimsi ann |
Bhí sí tamall ann |
and there she was for a while. |
ocus Mongán a sirg sírghalair risin treimsi sin |
agus Mongán i seirg síor-ghalair lena linn. |
And for that while Mongan was in a wasting sickness continually. |
ocus an adhaigh tuc Mongán Dubh-Lacha |
Tharla, an uair a ghlac Mongán Dubh Locha chuige, |
And in the night in which Mongan had taken Duhh-Lacha, |
tuc Mac an Daimh (a com)alta |
gur ghlac Mac an Daimh a comhalta, |
Mac an Daimh had taken her foster-sister, |
ocus fa ben fritheolmha thairisi dí hí |
agus anois ba bhean dílis friothálaimh do Dhubh Locha í |
who was her trusty attendant, |
. . . bh a Laignibh le Duibh-Lacha hí- |
agus bhí sí imithe go Cúige Laighean léi. |
and who had gone into Leinster with Dubh-Lacha. |
Co táinic Mac an (Daimh) laithe |
Is mar sin a tháinig Mac an Daimh lá amháin |
So one day Mac an Daimh came |
isin tech a roibe Mongán ocus adbert: |
sa teach a raibh Mongán agus dúirt, |
into the house where Mongan was, and said: |
“Olc atáthar ann sin, a Mhongáin,” ol sé, |
“Olc atá tú ansin, a Mhongáin, |
“Things are in a bad way with thee, O Mongan,” saith he, |
“ocus olc do thurus a Tír Thairrngaire co teach Manannáin, |
agus olc do thuras i dTír Tairngire go teach Mhanannáin |
“and evil was thy journey into the Land of Promise to the house of Manannan, |
ó nach dernais d’fhoghlaim ann |
nuair nach ndearna tú d’fhoghlaim ann |
since thou hast learnt nothing there, |
ach[t] bíadh do chaithim ocus obhlóirecht |
ach bia a chaitheamh agus amhlóireacht a chleachtadh. |
except consuming food and practising foolish things, |
ocus as dona damh-sa mo bhen do breith a Laignibh, |
Is dona domsa gur rugadh mo bhean i gCúige Laighean uaim, |
and it is hard on me that my wife has been taken into Leinster, |
ó nach dernais ‘cairdis gan éra’ re gilla rígh Laighen |
tharla nach ndearna mise ‘cairdeas gan éaradh’ le giolla rí Laighean |
since I have not made ‘friendship without refusal’ with the king of Leinster’s attendant, |
amhail dorighnis-[s]e re rígh Laighen |
mar rinne tusa leis an rí féin, |
as thou didst with the king of Leinster, |
ocus nach túalaing tú do bhen do lenmhain.” |
agus nach bhfuil ar do chumas do bhean a leanúint.” |
thus being unable to follow thy wife.” |
“Ní mesa le neach sin ’ná leam-sa féin,” ar Mongán. |
“Ní measa le héinne é sin ná liom féin,” ar Mongán. |
“No one deems that worse than I myself,” said Mongan. |
Section 12
Ocus adbert Mongán fri Mac an Daim: |
Ansin labhair Mongán le Mac an Daimh arís: |
And Mongan said to Mac an Daimh: |
“Éirigh,” ol se, “coruige an uaimh dorais |
“Éirigh,” ar sé, “gabh go dtí an uaimh dhorais |
“Go,” saith he, “to the cave of the door, |
ar fhágamur an clíabh gúalaigh |
inár fhágamar an cliabh gualainne |
in which we left the basket of . . ., |
ocus fót a Héirinn ocus fót a hAlbain ann, |
agus fód as Éirinn agus fód as Albain ann, |
and a sod from Ireland and another from Scotland in it, |
co n-dechar-sa let ar do mhuin, |
le go rachaidh mise leat ar do dhroim, |
that I may go with thee on thy back; |
úair fiarfochaidh rígh Laighen dá dráidhibh mo scéla-sa |
óir fiafróidh Brandubh mo scéal dá dhraoithe, |
for the king of Leinster will ask of his wizards news of me, |
ocus adéraid sium mo beith ocus cos a n-Éirind damh ocus cos a n-Albain |
agus déarfaidh siadsan go bhfuil cos in Éirinn agus cos in Albain agam, |
and they will say that I am with one foot in Ireland, and with the other in Scotland, |
ocus adéra san cin rabar-sa mair sin, |
agus ceapfaidh seisean an fhaid atá mé mar sin |
and he will say that as long as I am like that |
ní bu egail lais féin mhé.” |
nach eagal dó mé.” |
he need not fear me.” |
Section 13
Ocus do ghlúaisidar rompa amlaidh sin |
Agus ghluaiseadar rompu mar sin. |
And in that way they set out. |
ocus is í sin úair ocus aimsir ro comórad æn(ach) Mhuige Life a Laignib |
Ba é sin an uair *agus an aimsir* a comóradh aonach Mhagh Life i Laighin |
And that was the hour and time in which the feast of Moy-Liffey was held in Leinster, |
ocus ráncadar co Mach(aire) Chille Camáin a Laighnibh |
agus nuair a thángadar go Machaire Chill Chamháin *i Laighin* |
and they came to the Plain of Cell Chamain in Leinster, |
ocus atchonncadar nad . . . agha slúagh ocus sochraide |
chonaiceadar na sluaite ann |
and there beheld the hosts and multitudes |
ocus rígh Laighen secha isin ænach |
agus rí Laighean ag dul thart san aonach |
and the king of Leinster going past them to the feast, |
ocus do aithnigheadar é. |
*agus d’aithníodar é.* |
and they recognised him. |
“Trúagh sin, a Mhic an Daimh,” ol Mongán, |
“Trua sin, a Mhic an Daimh,” ar Mongán, |
“That is sad, O Mac an Daimh,” said Mongan, |
“as olc an turus tángamar.” |
“is olc an turas a thángamar.” |
“evil is the journey on which we have come.” |
Ocus adconncadar an næmhcléirech seocha .i. Tibraide sagart Cille Camáin |
Agus chonaic siad an naomh-chléireach, Tiobraide sagart Chill Chamháin, ag dul thart |
And they saw the holy cleric going past them, even Tibraide, the priest of Cell Chamain, |
ocus a chethair soisgéla ana láim féin |
agus a cheithre soiscéil ina láimh *féin* aige |
with his four gospels in his own hand, |
ocus sceota na n-aidhbheagh ar muin cléirigh re chois |
agus mála na n-earraí eaglasta ar mhuin cléirigh eile lena chois. |
and the . . . upon the back of a cleric by his side, |
ocus iat a[g] dénamh a tráth |
Bhí an bheirt acu ag déanamh a dtráth. |
and they reading their offices. |
ocus ro gab ingantus Mac an Daimh crét adubert an clérech |
agus ghabh iontas Mac an Daimh cad é an chaint a rinne an cléireach |
And wonder seized Mac an Daimh as to what the cleric said, |
ocus do bí ag a fhiarfaighi do Mongán |
agus bhí sé ag fiafraí de Mhongán, |
and he kept asking Mongan: |
“Créd adubert?” |
“Cad a dúirt sé?” |
“What did he say?” |
Adubert Mongán corub léighind |
Dúirt Mongán gurb léitheoireacht é sin |
Mongan said it was reading, |
ocus do fhiarfaigh do Mac an Daimh |
agus d’fhiafraigh de Mhac an Daimh |
and he asked Mac an Daimh |
ar thuic féin a bec úatha. |
ar thuig sé aon bheagán uathu. |
whether he understood a little of it. |
“Ní thuicim,” ar Mac an Daimh, |
“Ní thuigim,” ar Mac an Daimh, |
“I do not understand,” said Mac an Daimh, |
“ach[t] adeir an fer atá ana dhiaidh ‘amén, amén.’ ” |
“ach go n-abrann an fear atá ina dhiaidh ‘Amén, Amén.’ ” |
“except that the man at his back says ‘Amen, amen.’ ” |
Section 14
Dealbhas Mongán íar sin abhann mhór |
Dhealbhaigh Mongán ansin abhainn mhór |
Thereupon Mongan shaped a large river |
tré lár an magha ar cinn Tibraide |
trí lár an mhachaire os comhair Thiobraide |
through the midst of the plain in front of Tibraide, |
ocus droichid mór tairsi. |
agus droichead mór thairsti. |
and a large bridge across it. |
Ocus fa hingnad le Tíbraide sin |
Agus b’ionadh le Tiobraide é sin |
And Tibraide marvelled at that |
ocus ro gabh ag a choisregadh. |
agus thosaigh sé á choisreacadh féin. |
and began to bless himself. |
“Is ann so rugad mh’athair-si ocus mo shenathair |
“Is anseo a rugadh m’athair is mo shean-athair |
“ ’Tis here,” he said, “my father was born and my grandfather, |
ocus ní fhaca ríamh abhann ann |
agus ní fhaca mé riamh abhainn ann, |
and never did I see a river here. |
ocus ó tharla an abhann ann, |
ach ó tharla ann í, |
But as the river has got there, |
as greama mur tharrla in droichid tairsi. |
is maith mar tharla an droichead thairsti.” |
it is well there is a bridge across it.” |
Do innsaighidar an droichid ocus mar rángadar co médon an droichit, |
Nuair a tháinig siad go lár an droichid, ámh, |
They proceeded to the bridge, and when they had reached its middle, |
tuitis an droichit fuit[h]ib |
thit an droichead fúthu. |
it fell under them, |
ocus gabhais Mongán an soiscéla a láim Tibraide |
Agus sciob Moingán an soiscéal as láimh Thiobraide |
and Mongan snatched the gospels out of Tibraide’s hand, |
ocus léigis úadha le sruth íad |
agus lig uaidh le sruth an bheirt acu. |
and sent them down the river. |
ocus fíarfaighis do Mhac an Daimh an m-báidhfedh íat. |
D’fhiafraigh sé de Mhac an Daimh an mbáithfeadh sé iad. |
And he asked Mac an Daimh whether he should drown them. |
“Báidhter ón,” ar Mac an Daimh. |
“Go mbá siad cinnte,” ar Mac an Daimh. |
“Certainly, let them be drowned,” said Mac an Daimh. |
“Ní dingnum itir,” ol Mongán, |
“Ní dhéanfaimid sin,” ar Mongán, |
“We will not do it,” said Mongan. |
“ocus léicfemaid fadh míle le sruth íat |
“ach ligfimid faid mhíle le sruth iad |
“We will let them down the river the length of a mile, |
co tair dúind ar toisc do dénamh isin dúnadh.” |
go dtaga dúinn ár ngnó a dhéanamh sa dún.” |
till we have done our task in the fortress.” |
Section 15
Delbhais Mongán é féin a richt Tibraide |
Dhealbhaigh Mongán é féin i riocht Tiobraide |
Mongan took on himself the shape of Tibraide, |
ocus cuiris Mac an Daimh a richt an cléirigh |
agus chuir Mac an Daimh i riocht an chléirigh |
and gave Mac an Daimh the shape of the cleric, |
ocus coróin mhór ana chinn |
agus coróin mhór ar a cheann |
with a large tonsure on his head, |
ocus sceota nanaidhbéadh ar a muin |
agus mála na n-earraí eaglasta ar a mhuin. |
and the . . . on his back. |
ocus tegaid rompó a n-agaid rígh Laighen |
Ansin tháinig siad ar aghaidh go dtí Brandubh. |
And they go onward before the king of Leinster, |
ocus ferais fáilti re Tibraide ocus tic póc dó |
Chuir seisean fáilte roimh Thriobraide agus thug póg dó. |
who welcomed Tibraide and gave him a kiss, |
ocus “is fada ó nach faca tu, a Tibraide,” ar an rígh, |
“Is fada nach bhfacamar thú, a Thiobraide,” ar sé, |
and “ ’Tis long that I have not seen thee, O Tibraide,” he said, |
“ocus déna soiscél dúind |
“agus anois léigh soiscéal dúinn |
“and read the gospel to us |
ocus innsaigh romhaind coruig an dúnadh. |
agus téigh romhainn go dtí an dún. |
and proceed before us to the fortress. |
Ocus éirgidh Ceibhín Cochlach gilla mo charbaid-si let |
Téadh Ceibhín Cochlach, mo ghiolla carbaid, leat. |
And let Ceibhin Cochlach, the attendant of my chariot, go with thee. |
ocus atá an ríghan ben rígh Uladh and |
Tá an ríon, bean rí Uladh, ann |
And the queen, the wife of the king of Ulster, is there |
ocus dob’ áil le a fáisidin do dhénamh duit.” |
agus ba mhaith léi a faoistin a dhéanamh duit.” |
and would like to confess to thee.” |
Ocus an oiread ro bí Mongán ag rádha a shoiscéla, |
Agus an fhaid a bhí Mongán ag rá a shoiscéil |
And while Mongan was reading the gospel, |
aderedh Mac an Daimh “amén, amén.” |
deireadh Mac an Daimh “Amén, Amén.” |
Mac an Daimh would say “Amen, amen.” |
Adubradar na slúaigh ní fhacadar ríamh cairneach |
Dúirt an slua nach bhfacadar riamh sagart |
The hosts said they had never seen a priest |
ac nach bíadh [acht] énfhocal ach[t] an cléirech út, |
nach mbeadh ach focal amháin aige ach an cléireach úd, |
who had but one word except that cleric; |
úair nocha n-abair do léighind ach[t] “amén.” |
mar nach n-abradh sé de léann ach “Amén.” |
for he said nothing but “amen.” |
Section 16
Ocus táinig Mongán roimhe |
Tháinig Mongán *roimhe* ansin |
And Mongan went onward |
co dorus an dúnaidh aroibhe Dubh-Lacha |
go doras an dúin a raibh Dubh Locha |
to the front of the fortress in which Dubh-Lacha was. |
ocus aithnigis Dubh-Lacha hé. |
agus d’aithin sise é. |
And she recognised him. |
Ocus adubert Mac an Daimh: “Fágaidh uili an tech, |
Labhair Mac an Daimh. “Fágaigí uilig an teach |
And Mac an Daimh said: “Leave the house all of ye, |
co n-derna an ríghan a fáisidin.” |
go ndéana an ríon a faoistin.” |
so that the queen may make her confession.” |
Ocus an ben breatha nó dhalta do fhóbradh tré dhánacht anadh ann. |
Bhí an bhean chabhartha ag iarraidh tré dhánacht fanacht ann, |
And her nurse or foster sister ventured out of boldness to stay there. |
Do íadhadh Mac an Daimh a lámha tairsi |
ach d’iaigh Mac an Daimh a lámha thart uirthi |
Mac an Daimh closed his arms around her |
ocus docuiredh amach hí |
agus chuir amach í, |
and put her out, |
ocus aderedh nach biadh a fharradh na ríghna |
ag rá nach mbeadh i bhfarradh na ríona |
and said that no one should be with the queen |
ach[t] an bean táinic le féin. |
ach an bhean a tháinig léi. |
except the woman that had come with her. |
Ocus dúnais an gríanán ana n-diaidh |
Dhún sé an grianán ina ndiaidh |
And he closed the bower after them |
ocus cuiris an comhla gloinidhe ris |
agus chuir an chomhla ghloiní leis |
and put the glazen door to it, |
ocus osgla[i]s a fhuindeog glaine |
agus d’oscail an fhuinneog ghloine |
and opened the window of glass. |
ocus tócbhais a ben féin isin leabaidh leis. |
agus thóg a bhean féin isteach sa leaba leis. |
And he lifted his own wife into bed with him, |
Ní tusca ná ruc Mongán Duibh-Lacha leis |
Ní túisce ná rug Mongán Dubh Locha leis |
but no sooner than Mongan had taken Dubh-Lacha with him. |
ocus suidhis Mongán ar a gúalaind |
agus shuigh lena gualainn. |
And Mongan sat down by her shoulder |
ocus toirbiris teora póc dí |
Thug sé trí phóg di |
and gave her three kisses, |
ocus beris lais annsa leabaidh hí |
agus thóg leis sa leaba í |
and carried her into bed with him, |
ocus doní toil a menman ocus a aigeanta ria. |
agus rinne toil a mheanman agus a aigne léi. |
and had his will and pleasure of her. |
Ocus an tráth tairnic sin do dénam, |
Agus ina dhiaidh sin |
And when that had been done, |
do labair cailleach coiméta na sét ro bí isin chúil, |
labhair cailleach choimeádta na séad a bhí sa chúinne, |
the hag who guarded the jewels, who was in the corner, began to speak; |
oir ní thucadar da n-úidh hí conuige sin. |
ach nár airigh siad ann go dtí sin. |
for they had not noticed her until then. |
Ocus do léigistar Mongán lúathanál dráidheachta fuithi, |
Lig Mongán luath-anáil draíochta fúithi |
And Mongan sent a swift magical breath at her, |
co narbo léir dí ní dha fhacaigh sí roimhe. |
ar chaoi nár léir di éinní dá bhfaca sí roimhe. |
so that what she had seen was no longer clear to her. |
“Trúagh sin,” ar an chailleach |
“Trua sin,” ar an chailleach, |
“That is sad,” said the hag, |
“ná ben neam dím, a næmcléirigh, |
“ná bain neamh díom, a naomh-chléirigh, |
“do not rob me of Heaven, O holy cleric. |
oir is écoir an smúaineadh dorindius |
mar is éagóir an smaoineamh a rinne mé. |
For the thought that I have uttered is wrong, |
ocus gabh aithrighe úaim, |
Glac aithrí uaim, |
and accept my repentance, |
oir taidhbhsi bréige tadhbas damh |
mar is taibhse bhréige a taibhsíodh dom, |
for a lying vision has appeared to me, |
ocus rográdh mo dhalta agum.” |
agus ró-ghrá mo dhalta agam.” |
and I dearly love my foster-child.” |
“Druit chugam, a chailleach,” ar Mongán, |
“Gabh i leith, a chailleach, |
“Come hither to me, hag,” said Mongan, |
“ocus déna t’fháisidin damh.” |
agus déan d’fhaoistin dom.” |
“and confess to me.” |
Éirgis an chailleach |
D’éirigh an chailleach |
The hag arose, |
ocus delbais Mongán bir chúaille isin catháir |
agus chuir Mongán bior sa chathaoir, |
and Mongan shaped a sharp spike in the chair, |
ocus tuitis an chailleach uman cúaille co fúair bás. |
agus thit sise ar an bhior go bhfuair bás. |
and the hag fell upon the spike, and found death. |
“Bennacht fort, a Mhongáin,” ar an ríghan, |
“Beannacht ort, a Mhongáin,” ar an ríon, |
“A blessing on thee, O Mongan,” said the queen, |
“as maith tarrla dúind an chailleach do marbudh, |
“is maith gur tharla dúinn an chailleach a mharú, |
“it is a good thing for us to have killed the woman, |
oir do inneósad beith mur do bhámair.” |
óir d’inseodh sí sinn bheith mar a bhíomar.” |
for she would have told what we have done.” |
Section 17
Ocus do chúaladar íar sin an dorus ag a bhúaladh |
Ina dhiaidh sin chualadar an doras á bhualadh. |
Then they heard a knocking at the door, |
ocus is é ro bí ann Tibraide |
Tiobraide a bhí ann |
and ’tis he that was there, even Tibraide, |
ocus trí nónbhair maræn ris. |
agus trí naonúir leis. |
and three times nine men with him. |
“Ní fhacamair ríamh,” ar na doirrseoraidhe, |
“Ní fhacamar riamh,” ar na doirseoirí, |
The doorkeepers said: “We never saw |
“bliadhain budh lia Tibraide ’nan bliadhain so. |
“bliain ba lia Tiobraide ná an bhliain seo. |
a year in which Tibraides were more plentiful than this year. |
Tibraide astigh agaibh ocus Tibraide |
Tiobraide istigh agaibh agus Tiobraide amuigh.” |
Ye have a Tibraide within and a Tibraide without.” |
“Is fír sin,” ar sé Mongán, |
“Is fíor sin,” ar Mongán, |
“ ’Tis true,” said Mongan. |
“Mongán táinic am’ richt-sa |
“is é Mongán a tháinig i mo riochtsa. |
“Mongan has come in my shape. |
ocus éirgid amach,” ar sé, “ocus dobeirim-si lóghadh dáibh |
Amach libh agus bhéarfaidh mé loghadh díbh |
Come out,” said he, “and I will reward you, |
ocus marbtar na cléirigh út, |
ach na cléirigh úd a mharú, |
and let yonder clerics be killed, |
úair æs grádha Mongáin [iat] |
óir is aos grá Mhongáin iad |
for they are noblemen of Mongan’s |
arna cur a richtaibh cléirech.” |
curtha i riochta cléireach.” |
that have been put into the shape of clerics.” |
Ocus do éirgidar an teglach amach |
Chuaigh an teaghlach amach |
And the men of the household came out |
ocus do marbhadar na cléirigh |
agus mharaigh siad na cléirigh |
and killed the clerics, |
ocus do thoitidar da nónbhar leó díbh |
agus thit dhá naonúr acu leo. |
and twice nine of them fell. |
ocus tarrla ríg Laighen dóibh |
Tharla rí Laighean dóibh |
And the king of Leinster came to them |
ocus do fhiarfaigh díbh créd an seól ara rabhadar. |
agus d’fhiafraigh sé cad a bhí ar siúl acu. |
and asked them what course they were on. |
“Mongán,” ar síat, “ar toidhecht a richt Tibraide |
“Mongán,” ar siad, “atá i ndiaidh teacht i riocht Tiobraide |
“Mongan,” said they, “has come in Tibraide’s shape, |
ocus atá Tibraide isin bhaile.” |
agus tá Tiobraide sa bhaile.” |
and Tibraide is in the place.” |
Do léic rígh Laighen fuithibh |
Thug an rí fúthu |
And the king of Leinster charged them, |
ocus tarthaigh Tibraide tempall Cille Camáin |
agus bhain Tiobraide Teampall Chill Chamáin amach |
and Tibraide reached the church of Cell Chamain, |
ocus ní deachaid duine don nónbhar aile gan gortugud. |
agus ní dheachaigh éinne den naonúr eile gan ghortú. |
and none of the remaining nine escaped without a wound. |
Section 18
Ocus táinic rígh Laighen dia thigh |
Tháinig Brandubh abhaile |
And the king of Leinster came to his house, |
ocus do im[th]igh Mongán íar sin |
agus d’imigh Mongán ina dhiaidh sin, |
and then Mongan departed. |
ocus do fhiarfaig rígh Laighen: |
agus d’fhiafraigh an rí, |
And the king asked: |
“Cait a fhuil Tibraide?” ar sé. |
“Cá háit a bhfuil Tiobraide?” |
“Where is Tibraide?” saith he. |
“Ní hé Tibraide do bí ann,” ar an inghean, |
“Ní hé Tiobraide a bhí ann,” ar an iníon, |
“It was not Tibraide that was here,” said the woman, |
“ach[t] Mongán, oir do chloisfea-sa é.” |
“ach Mongán, óir chloisfeá ar aon nós é.” |
“but Mongan, since you will hear it.” |
“An robhai-si ag Mongán, a inghen?” ar sé. |
“An raibh tusa le Mongán, a iníon?” ar sé. |
“Were you with Mongan, girl?” said he. |
“Do bhadhus,” ar ísi, “úair as ferr cert oram.” |
“Bhí mé,” ar sí, “óir tá an ceart is fearr aige orm.” |
“I was,” said she, “for he has the greatest claim on me.” |
“Curt[h]ar fis úaind ar cend Tibraide!” ar rígh Laighen, |
“Cuir fios uainn ar Thiobraide!” ar Brandubh, |
“Send for Tibraide!” said the king, |
“oir mur aith tarrla dúinn a mhuindtir do marbadh.” |
“óir is olc gur tharla dúinn a mhuintir a mharú.” |
“for . . . we have chanced to kill his people.” |
Ocus tucadh Tibraide cuca |
Tugadh Tiobraide chucu ansin. |
And Tibraide was brought to them, |
ocus do im[th]igh Mongán dia thigh |
Maidir le Mongán d’imigh sé abhaile |
and Mongan went home |
ocus do bí co cend ráithe gan teacht arís |
agus bhí go ceann ráithe gan teacht arís |
and did not come again until the end of a quarter, |
ocus do bí a sirg galair risin ré sin. |
agus bhí i seirg ghalair ar feadh an ama sin. |
and during that time he was in a wasting sickness. |
Section 19
Ocus táinic Mac an Daimh cugi ocus adubert ris: |
Sa deireadh tháinig Mac an Daimh chuige agus dúirt leis, |
And Mac an Daimh came to him and said to him: |
“As fada damh-sa,” ar sé, |
“Is fada domsa,” ar sé, |
“ ’Tis wearisome to me,” said he, |
“mo ben do beth am’ écmais tré obhlóir mar thusa, |
“mo bhean bheith im éagmais trí amhlóir mar thusa, |
“to be without my wife through a clown like myself (recte yourself), |
ó nach dernus ‘cairdis gan éra’ re hóclach rígh Laighen.” |
nuair nach ndearna mise ‘cairdeas gan éaradh’ le hóglach rí Laighean.” |
since I have not made ‘friendship without refusal’ with the king of Leinster’s attendant.” |
“Eirigh-si damh-sa,” ol Mongán, |
“Téigh ar mo shonsa,” ar Mongán, |
“Go thou for me,” said Mongan, |
“d’ fhis scél co Ráith Deiscirt m-Bregh |
“ag lorg sceál go dtí Ráith Deiscirt Bhreá |
“to get news to Ráith Descirt of Bregia, |
mar a fhuil Dubh-Lacha Láimghel, |
mar a bhfuil Dubh Locha Láimhgheal, |
where Dubh-Lacha of the White Hand is, |
oir ní inshiubhail mhisi.” |
óir ní inniúil mise.” |
for I am not myself able to go.” |
As a haithle sin adubairt Dubh-Lacha: |
Is é dúirt Dubh Locha ansin, |
Thereafter Dubh-Lacha said: |
“Ticedh Mongán cucam,” ar sí, |
“Go dtaga Mongán chugam,” ar sí. |
“Let Mongan come to me,” said she, |
“ocus atá rígh Laighen ar særchúairt Laighen |
Tá rí Laighean ar saorchuairt Laighean |
“for the king of Leinster is on a journey around Leinster, |
ocus atá Ceibhín Cochlach gilla carbaid an rígh am’ fharradh-sa ocus bíth ag a rádha rium élodh do dénam |
agus bíonn Ceibhín Cochlach, giolla carbaid an rí atá im’ fharradh, ag rá liom éalú a dhéanamh |
and Ceibhin Cochlach, the attendant of the king’s chariot, is with me and keeps telling me to escape, |
ocus co ticfadh féin leam |
is go dtiocfadh sé féin liom, |
and that he himself would come with me. |
ocus is écrúaidh a n-dénann Mongán,” ar sí. |
ach is cloíte a ndéanann Mongán,” ar sí. |
And Mongan behaves in a weak manner,” said she. |
Ocus dochúaidh mac an Doimh do gresadh Mongáin. |
Chuaigh Mac an Daimh ansin chun Mongán a ghríosadh. |
And Mac an Daimh went to incite Mongan. |
Section 20
Iar sin do glúais Mongán roime co Ráith Deiscirt m-Bregh |
Ina dhiaidh sin ghluais Mongán roimhe go Ráith Deiscirt Bhreá |
Thereupon Mongan set out to Raith Descirt of Bregia, |
ocus do shuidh ar gúalaind na hingine |
agus shuigh le gualainn na hiníne. |
and he sat down at the shoulder of the girl, |
ocus tucadh fi[dh]chill órdhaidhe cuca |
Tugadh fichill órtha chucu |
and a gilded chess-board was brought to them, |
ocus do bhátar ag a himirt |
agus thosnaíodar ag imirt. |
and they played. |
ocus do léig Dubh-Lacha a cíche re Mongán |
Nocht Dubh Locha a cíocha do Mhongán |
And Dubh-Lacha bared her breasts to Mongan, |
ocus mar do dercastair Mongán forra, |
agus nuair a dhearc sé orthu, |
and as he looked upon them, |
atcon[n]airc na cíche móra ocus íat mæthgel |
chonaic sé na cíocha móra maothgheala |
he beheld the great paps, which were soft and white, |
ocus an medhón seng solusgheal |
agus an meán seang solas-gheal |
and the middle small and shining-white. |
ocus táinic ailges na hinghine dó |
agus tháinig áilíos na hiníne air |
And desire of the girl came upon him. |
ocus do airigh Dubh-Lacha sin. |
agus d’airigh Dubh Locha sin. |
And Dubh-Lacha observed it. |
Is ann sin do gairistair rígh Laighen cona shlúagaibh fon dúnadh |
Is ansin a tháinig Brandubh gona shluaite i ngar don dún. |
Just then the king of Leinster with his hosts was drawing near the fortress, |
ocus do hoslaiged an dúnad roimhe |
Oscaíodh an dún *roimhe* |
and the fortress was opened before him. |
ocus do fhiarfaig rígh Laighen don ingin, |
agus d’fhiafraigh an rí den iníon |
And the king of Leinster asked of the girl |
an é Mongán ro bí astigh. |
arbh é Mongán a bhí istigh. |
whether Mongan had been in the house. |
Do ráidh sí corbé. |
Dúirt sí gurbh é. |
She said he had been. |
“Dob áil lem-sa athchuinghi d’[f]hághbail úait-si, a ingen,” |
“B’áil liomsa achainí a fháil uait, *a iníon,*” |
“I wish to obtain a request of thee, girl,” |
ar rí Laighen. |
ar seisean ansin. |
said the king of Leinster. |
“Dogébthar. |
“Gheofar í. |
“It shall be granted. |
A n-écmais do beith agum co tí an bliadhain, |
In éagmais tú bheith agam go ceann bliana, |
Except thy being with me till the year is ended, |
ní fhuil agum athchuinghi iarfas tú, nach tiubér duit hí.” |
níl agam achainí a iarrfaidh tú nach dtabharfaidh mé duit.” |
there is nothing that thou mayst ask which I will not grant thee.” |
“Mased,” arsin rígh, |
“Más ea,” arsa an rí, |
“If that be so,” said the king, |
“da m-bé menma Mongáin meic Fiachna agad, a hindisin dam-sa, |
“dá mbeadh mian Mongáin ort, é sin a inis dom, |
“tell me when thou longest for Mongan son of Fiachna; |
oir an tan glúaisis Mongán, |
óir an uair a ghluaiseann Mongán |
for when Mongan has gone, |
bíaidh a menma agat-sa.” |
beidh a mhian ort.” |
thou wilt long for him.” |
Section 21
Táinic Mongán a cinn ráithi |
I gceann ráithe tháinig Mongán |
At the end of a quarter Mongan returned, |
ocus do bí a menma fuirri-si |
agus bhí mian aici siúd air. |
and he was longing for her; |
ocus do bhátar slúaigh an bhaile uile ann an tráth sin. |
Bhí sluaite an bhaile uilig ann an tráth sin. |
and all the hosts of the place were there at the time. |
Iar sin táncatar slúaigh an bhaile amach |
I gceann scaithimh tháinig sluaite an bhaile amach |
Then the hosts of the place came out, |
ocus do impó Mongán ón dúnad |
agus thiontaigh Mongán ón dún |
and Mongan turned back from the fortress |
ocus táinig dia thigh |
agus tháinig abhaile. |
and went home. |
ocus do bí an ráithi sin a sirg shírghalair |
Mhair sé an ráithe sin i seirg síor-ghalair. |
And that quarter he was in a wasting sickness. |
ocus ro thimsaighedair maithi Uladh a n-éninadh |
Fá dheireadh thiomsaigh maithe Uladh in aon-ionad |
And the nobles of Ulster assembled into one place |
ocus targadar do Mhongán toidheacht lais do thabairt chatha fo chend a mná. |
agus thairg siad do Mhongán teacht leis chun cath a thabhairt ar son a mhná. |
and offered Mongan to go with him to make battle for the sake of his wife. |
“Is bríathar dam-sa,” ol Mongán, |
“Dar mo bhriathar,” ar Mongán, |
“By my word,” said Mongan, |
“an ben rucadh úaim-si trém’ ainghlicus féin, |
“an bhean a rugadh uaimse trí mo ainghliceas féin, |
“the woman that has been taken from me through my own folly, |
nach tuitfe mac mná ná fer d’Ulltachaibh impe |
ní thitfidh mac mná ná fear d’Ultaigh *uimpi* |
no woman’s son of the men of Ulster shall fall for her sake |
ag a tabairt amach, |
á tabhairt amach, |
in bringing her out, |
noga tucar-sa féin lem trém’ glicus hí.” |
nó go dtugaim féin liom trí mo ghliceas í.” |
until, through my own craftiness, I myself bring her with me.” |
Section 22
Ocus táinic an bliadhan faisin |
D’imigh an bhliain mar sin |
And in that way the year passed by, |
ocus do glúais Mongán ocus Mac an Daim rompo co tech rígh Laighen. |
agus ghluais Mongán agus Mac an Daimh rompu go teach rí Laighean. |
and Mongan and Mac an Daimh set out to the king of Leinster’s house. |
Is ann sin do bátar maithi Laighen a[g] teacht isin m-baili |
Is ansin a bhí maithe Laighean ag teacht sa bhaile |
There were the nobles of Leinster going into the place, |
ocus fledh mhór fa chomhair fheisi Duibhi-Lacha |
agus fleadh mhór á hullmhú faoi chomhair feise Dhubh Locha. |
and a great feast was being prepared towards the marriage of Dubh-Lacha. |
ocus do geall a tabairt |
Gheall Mongán go mbéarfadh sé leis í |
And he vowed he would marry her. |
ocus táncatar ar an faith[ch]i amuich. |
agus tháinig siad go dtí an fhaiche taobh amuigh den dún. |
And they came to the green outside. |
“A Mhongain,” ar Mac an Daim, |
“A Mhongáin,” ar Mac an Daimh, |
“O Mongan,” said Mac an Daimh, |
“ca richt a rachum?” |
“cén riocht ina rachaidh muid?” |
“in what shape shall we go?” |
Ocus mar do bádar ann, do chíd cailleach an mhuilind .i. Cuimne |
Agus mar a bhíodar ann chonaiceadar Cuimhne, cailleach an mhuilinn. |
And as they were there, they see the hag of the mill, to wit, Cuimne. |
ocus fa garm[n]ach caillighe móire ísein |
Bhí airde garman inti |
And she was a hag as tall as a weaver’s beam, |
ocus madra mór ar nasc aice |
agus bhí madra mór |
and a large chain-dog with her |
|
*a raibh Brothar mar ainm air* |
|
|
ar nasc aici |
|
|
*is sealán faoina bhráid* |
|
ocus é ag lighe cloch an mhuilind |
agus é ag lí chloch an mhuilinn. |
licking the mill-stones, |
ocus [s]elan gadraigh fo bráighit |
|
with a twisted rope around his neck, |
ocus Brothar a ainm. |
|
and Brothar was his name. |
Ocus do chonncadar gerrán banmaircech |
Chonaiceadar fosta gearrán bán-mhairceach |
And they saw a hack mare |
ocus sensrathar fair |
agus sean-srathair air |
with an old pack-saddle upon her, |
neoch do bí a[g] tarrang arbha ocus mhine ó muilenn. |
a bhí ag tarraingt arbhair agus mine ón mhuileann. |
carrying corn and flour from the mill. |
Section 23
Ocus mar do chonnaic Mongán íat, |
Nuair a chonaic Mongán iad |
And when Mongan saw them, |
adbert re Mac an Daimh: |
labhair sé le Mach an Daimh: |
he said to Mac an Daimh: |
“Atá agum richt a racham,” ar sé, |
“Tá agam an riocht ina rachaidh muid,” ar sé, |
“I have the shape in which we will go,” said he, |
“ocus da m-bé a n-dán dam-sa mo ben co. . . . d’fhagbháil, |
“agus má tá i ndán dom mo bhean a fháil |
“and if I am destined ever to obtain my wife, |
do gébh don cur sa hí.” |
gheobhaidh mé don chor seo í.” |
I shall do so this time.” |
“Cubhaidh ritt, a deg[fh]laith.” |
“Sin mar is cóir duit, a dhea-fhlaith.” |
“That becomes thee, O noble prince,” [said Mac an Daimh]. |
“Ocus tarra, a Mhic an Daimh, |
“Imigh leat, a Mhic an Daimh, |
“And come, O Mac an Daimh, |
ocus gairm Cuimne an mhuilind dam amach dom’ agallaim.” |
agus gairm Cuimhne an mhuilinn amach chun cainte liom.” |
and call Cuimne of the mill out to me to converse with me.” |
“Atát tri fichit bliadhan, |
“Tá trí fichid blian ann,” ar sise, |
“It is three score years” [said Cuimne] |
ór nár íar duine mé da agallaim,” |
“ó d’iarr éinne chun cainte mé,” |
“since any one has asked me to converse with him.” |
ocus tainic amach ocus do len an madra hí, |
agus tháinig sí amach is lean an madra í. |
And she came out, the dog following her, |
ocus [ó] adchonnaic Mongán cuge íat, |
Nuair a chonaic Mongán chuige iad, |
and when Mongan saw them, |
do memhaidh a gean gáire fair ocus adubert fria: |
mhaígh a ghean gáire air is dúirt sé léi: |
he laughed and said to her: |
“Da n-dernta mo chomairle, |
“Dá ndéanfá mo chomhairle, |
“If thou wouldst take my advice, |
do chuirfind a richt ingine óigi tú |
chuirfinn i riocht chailín óig thú |
I would put thee into the shape of a young girl, |
ocus do betha ad’ mnái agum féin |
agus bheifeá i do bhean agam féin |
and thou shouldst be as a wife with me |
nó ag rígh Laighen.” |
nó ag rí Laighean.” |
or with the King of Leinster.” |
“Doghén co deimhin,” ar Cuimne. |
“Déanfaidh mé go deimhin,” ar Cuimhne. |
“I will do that certainly,” said Cuimne. |
Ocus tuc buille dont shlait dráidheachta |
I bhfaiteadh na súl thug sé buille den tslat draíochta don mhadra |
And with the magic wand he gave a stroke to the dog, |
co n-derna mesán mingeal is áille do bí ’sa bith de |
go ndearna measán mín-gheal ar áilleacht an domhain de |
which became a sleek white lap-dog, the fairest that was in the world, |
ocus slabradh airgit ’ma brághait |
is slabhra airgid faoina bhráid |
with a silver chain around its neck |
ocus cluigín óir air, |
a raibh cloigín óir air. |
and a little bell of gold on it, |
co d-toillfedh ar boiss duine |
Bheadh a sháith fairsinge aige ar bhois duine. |
so that it would have fitted into the palm of a man. |
ocus tuc buille don chailligh |
Ansin thug sé buille don chailleach |
And he gave a stroke to the hag, |
co n-derna ingin ó[i]c dob fherr delbh ocus dénamh d’inginaibh an betha di |
go ndearna di an ainnir óg ab fhearr dealbh is déanamh d’iníona na beatha, |
who became a young girl, the fairest of form and make of the daughters of the world, |
.i. Ibhell Grúadhsholus inghin rígh Mumhan. |
mar a bhí Ibheall Grua-Sholas, iníon rí Mhumhan. |
to wit, Ibhell of the Shining Cheeks, daughter of the king of Munster. |
Ocus dochúaidh féin a richt Aedha meic rígh Con[n]acht |
Chuaigh sé féin i riocht Aodha, mac rí Chonnacht, |
And he himself assumed the shape of Aedh, son of the king of Connacht, |
ocus do chur Mac an Daimh a richt a ghilla |
agus chuir Mac an Daimh i riocht a ghiolla. |
and Mac an Daimh he put into the shape of his attendant. |
ocus dorinde falafroigh glégheal ocus folt corcra uirre |
Ansin chruthaigh sé falaire glégeal is folt corcra uirthi |
And he made a shining-white palfrey with crimson hair, |
ocus doroine díallait órdha co n-ilbrecaibh óir ocus leg loghmar dont shrathar. |
agus rinne diallait órtha faoi ilbhreaca óir is liag luachmhar den tsrathar. |
and of the pack-saddle he made a gilded saddle with variegated gold and precious stones. |
Ocus tucadar dá chapall ele a richt each futha |
Chuireadar freisin dhá chapall eile fúthu, |
And they mounted two other mares in the shape of steeds, |
ocus táncatar fon samhail sin ’cum an dúnaid. |
agus sin mar a tháinig siad chuig an dúin. |
and in that way they reached the fortress. |
Section 24
Ocus dercaighdar na doirseoiri |
Bhreathnaigh na doirseoirí iad |
And the door-keepers saw them |
ocus adubradar re rígh Laighen |
agus dúirt le Brandubh |
and told the king of Leinster |
curbhé Aedh Alaind |
gurbh é Aodh Álainn |
that it was Aed the Beautiful, |
mac rígh Con[n]acht |
mac rí Chonnacht é |
son of the king of Connacht, |
ocus a ghilla |
is a ghiolla |
and his attendant, |
ocus a ben .i. Ibheall Grúadhsholus |
is a bhean, Ibheall Grua-Sholas, |
and his wife Ibhell of the Shining Cheek, |
ingin rí[gh] Muman |
iníon rí Mhumhan, |
daughter of the king of Munster, |
ar ec[h]tar ocus ar innarba a Con[n]achtaibh |
ar loingeas agus ar ionnarba as Connachta |
exiled and banished from Connacht, |
ar comairce rígh Laighen tángatar |
agus ó tharla gur ar choimirce rí Laighean a thángadar |
that had come under the protection of the king of Leinster, |
ocus nirbh áil leis teacht slúagh ná sochraide budh mhó. |
nárbh áil leis teacht le slua ná fórsa ní ba mhó. |
and he did not wish to come with a greater host or multitude. |
Ocus dorinde an doirseoir an uirgill |
Rinne an doirseoir an fógra |
And the door-keeper made the announcement, |
ocus táinic an rí ana n-aighidh |
agus tháinig an rí ina choinne |
and the king came to meet them, |
ocus ro fher fáilti friu |
agus chuir fáilte roimhe. |
and welcomed them. |
ocus do gairm rí Laighen mac rí[gh] Con[n]acht ar a ghúalaind. |
Ghairm sé mac rí Chonnacht ar a ghualainn. |
And the king of Leinster called the son of the king of Connacht to his shoulder. |
“Ní hé sin as bés againd,” ar mac rí[gh] Con[n]acht, |
“Ní hé sin is béas dúinn,” ar seisean, |
“That is not the custom with us,” said the son of the king of Connacht, |
“acht suidhe ar slis rígh don dara duine is ferr sa bruidin |
“ach go suíonn os comhair rí an dara duine is fearr sa bhruíon, |
“but that he should sit by the side of the king who is the second best man in the palace, |
ocus as misi at’ égmais-[s]i an dara duine as ferr astigh |
agus is mise id' éagmais-se an dara duine is fearr istigh |
and next to thee I am the second best in the house, |
ocus ar slis rígh bíad.” |
agus is os comhair an rí a bheidh mé.” |
and by the side of the king I will be.” |
Section 25
Ocus do heagrad an tech n-óla |
Eagraíodh an teach óil |
And the drinking-house was put in order. |
ocus ro chur Mongán blicht serce a n-grúadhaibh na caillige |
agus chuir Mongán briocht seirce i ngrua na caillí |
And Mongan put a love-charm into the cheeks of the hag, |
ocus d’ fhechain da tuc rígh Laighen uirre do |
agus d’fhéachaint dá dtug rí Laighean uirthi |
and from the look which the king of Leinster cast on her |
lín a sercc ocus a grádh é, |
líon a searc agus a grá é |
he was filled with her love, |
gu nach roibh cnáim méd n-ordlaigh de |
ar chaoi nach raibh méid orlaigh de chnámh ann |
so that there was not a bone of his of the size of an inch, |
nár lín do shercc na caillighe |
nárbh lán seirce don chailleach. |
but was filled with love of the girl. |
ocus do gairm gilla fritheolmha cuge ocus adubert ris: |
Ghairm sé giolla friothálaimh chuige agus dúirt leis, |
And he called his attendant to him and said to him: |
ocus abair fria co ‘tuc rígh Laighen serc ocus grádh mór duitt |
agus abair léi go dtug rí Laighean searc agus grá mór di, |
and say to her ‘the king of Leinster has bestowed great love upon thee, |
ocus curob ferr rígh ’ná ríghdhamna.’ ” |
agus gur fearr i gcónaí rí ná rídhamhna.” |
and that a king is better than a king’s heir.’ ” |
Ocus tuic Mongán ar an cogar ocus adubert re Cuimne: |
Thuig Mongán an cogar agus dúirt sé le Cuimhne, |
And Mongan understood the whispering, and said to Cuimne: |
“Ac siud gilla ó rígh Laighen dod’ chuibhe re teachtaireacht cugad |
“Siúd giolla ó Bhrandubh le teachtaireacht chugat |
“There is an attendant coming from the king of Leinster with a message to thee, |
ocus aithnim-si an cogar út dobeir sé |
agus aithním an cogar a bheir sé |
and I know the secret message which he brings, |
ocus da n-dernta mo chomairle, |
agus dá ndéanfá mo chomhairle |
and if thou wouldst take my advice, |
ní bethea ac fer budh mhesa ’ná mhisi nó rígh Laighen.” |
ní bheifeá ag fear ba mheasa ná mise nó rí Laighean.” |
thou wouldst not be with a worse man than myself or the king of Leinster.” |
“Ní túgha nuachuir lem-sa, |
“Is mar a chéile liom é |
“I have no choice of bridegroom, |
cibé agaibh fer bías agum.” |
cibé fear agaibh bheas agam.” |
whichever of you will be husband to me.” |
“Mased,” ar Mongán, “mar ticfas cugad, |
“Más ea,” ar Mongán, “nuair a thiocfaidh sé chugat |
“If that be so,” said Mongan, “when he comes to thee, |
abair-si co tiubhartha féin aithne ar shédaibh ocus ar mháinibh anté do beradh grádh duit |
abair thusa go n-aithneofá ar a shéada is ar a mhaoine an té a mbéarfadh grá duit |
say that by his gifts and precious things thou wilt know him who loves thee, |
ocus íar an corn dobeir sé cugad air.” |
agus ansin iarr an corn a bheir sé chugat.” |
and ask him for the drinking-horn which he brings thee.” |
Section 26
Ocus táinic óclach rígh Laighen d[a] agallaim ocus adubert: |
Tháinig óglach rí Laighean chun cainte léi, ag rá: |
And the king of Leinster’s attendant came to converse with her, and said: |
“Ac so corn úasal tucadh cugad.” |
“Seo corn uasal a tugadh chugat.” |
“Here is a noble horn brought to thee.” |
“Dobérmais aithne ar shétaibh ocus ar mháinibh anté doberadh grádh dúind.” |
“D’aithneoimis ar a shéada agus ar a mhaoine an té a bhéarfadh grá dúinn,” arsa an chailleach. |
“We should know him who loves us by gifts and precious things.” |
Ocus adbert rí Laighen risin n-gilla: “Tabair mo chorn dí.” |
Nuair a dúirt Brandubh ansin leis an ngiolla, “Tabhair mo chorn di,” |
And the king of Leinster said to the attendant: “Give her my horn.” |
Adbert teaghlach rígh Laighen: |
thosaigh teaghlach an rí ag rá: |
But the king’s household said: |
“Ná tahair do sheóid do mnái maic rígh Connacht.” |
“Ná tabhair do shéada do bhean mhic rí Chonnacht.” |
“Do not give thy treasures to the wife of the King of Connacht’s son.” |
“Dobér,” bhar rígh Laighen, |
“Tabharfaidh mé,” ar seisean leo, |
“I will give them,” said the king of Leinster, |
“oir ticfaidh an ben ocus mo sheóit chugam.” |
“óir tiocfaidh an bhean agus mo shéada chugam.” |
“for the woman and my treasures will come to me.” |
Ocus tarthaidh Mac an Daim an corn úaithi |
Agus thóg Mac an Daimh uaithi an corn |
And Mac an Daimh takes the horn from her |
ocus gacha fhúair do shétaibh co matain. |
agus gach a bhfuair sí de shéada go maidin. |
and whatever else she got of treasures till the morning. |
Section 27
Ocus adbert Mongán re Cuimne: |
Dúirt Mongán ansin le Cuimhne, |
And Mongan said to Cuimne: |
“Iar a chris ar rígh Laighen.” |
“Iarr a chrios ar rí Laighean,” |
“Ask the king of Leinster for his girdle.” |
Ocus as amhlaidh do bí an cris ocus ní ghabhad galar ná aingcis an tæbh tar a m-bíth |
óir is amhlaidh a bhí an crios nach ngabhfadh galar ná tinneas an corp a chaithfeadh é. |
And the girdle was of such a nature that neither sickness nor trouble would seize the side on which it was. |
ocus do shír an cris |
D’iarr sí an crios |
And she demanded the girdle, |
ocus tuc rígh Laighen an cris dí ocus beiridh Mac an Daimh a cétóir úaithi. |
agus ní luaithe a thug Brandubh di é ná thóg Mac an Daimh uaithi é. |
and the king of Leinster gave it her, and Mac an Daimh forthwith took it from her. |
“Ocus abair anois re gilla rígh Laighen, |
“Agus abair anois le rí Laighean, |
“And now say to the king of Leinster’s attendant, |
da tucadh an bith duit, |
dá dtugadh sé an domhan duit |
if the (whole) world were given thee, |
ná tréicfea t’ fher féin air.” |
nach dtréigfeá d’fhear féin air.” |
thou wouldst not leave thy own husband for him.” |
Ocus do indis an gilla do rígh Laighen sin ocus adubert rígh Laighen: |
D’inis an giolla an méid sin do Bhrandubh agus dúirt seisean, |
And the attendant told that to the king of Leinster, who said: |
“Cad ara fhuil bhar n-aire?” |
“Cad air a bhfuil bhur n-aire? |
“What is it you notice?” |
“A fhuil sibh astigh ort-sa?” bhur iat-sian. |
“An bhfuil sibh istigh?” ar siad. |
“Are you in the house . . .?” said they. |
“Is aithnidh dáib-si an ben so ar mo ghúalainn-si |
Is aithnid daoibh an bhean seo ar mo ghualainn, |
“You know this woman by my side, |
.i. Dubh-Lacha Láimghel |
mar atá Dubh Locha Láimhgheal |
to wit, Dubh-Lacha of the White Hands, |
ingin Fiachra Duibh meic Demáin. |
iníon Fhiachna Dhuibh mhic Dheamháin. |
daughter of Fiachna Dubh son of Deman. |
Rugus ar ‘chairdis gan éra’ úadha hí |
Rug mé ar ‘chairdeas gan éaradh’ ó Mhongán í |
I took her from him on terms of ‘friendship without refusal,’ |
ocus damadh áil let-sa, do dhénaind imlaid riut.” |
agus dá mb’áil leatsa dhéanfainn malartú leat.” |
and if thou like, I would exchange with thee.” |
Ocus ro gabh ferg ocus loindes mór ocus adubert: |
Ghlac fearg is loinneas mór Mongán agus dúirt sé, |
And great anger and ferocity seized him, and he said: |
“Da tucaind eich ocus greagha lem, |
“Dá dtugainn eich agus graí liom |
“If I had brought steeds and studs with me, |
do budh chóir a n-iaraidh oram, |
b’é do cheart iad a iarraidh orm, |
it would be right to ask them of me. |
|
ach gan seo a iarraidh. |
|
ocus gidh edh |
Bíodh sin mar atá, áfach, |
However, |
ní dlegar tigerna d’éra |
níl sé dleathach diúltú do thiarna, |
it is not right to refuse a lord |
fam reracha a aire, |
|
. . ., |
gidh lesc lem, |
agus cé gur leisc liom é, |
though I am loath it should be so, |
ber-si cugad hí.” |
glac chugat í.” |
take her to thee.” |
Ocus mar dorónsat iumlaid, |
Le linn an mhalartú |
And as they made the exchange, |
tuc Mongán teóra póc don ingin ocus adubert: |
thug Mongán trí phóg don chailín agus dúirt, |
Mongan gave three kisses to the girl, and said: |
“Aderadais cách nach ó chraidhe do dénmais an imlaidid, |
“Déarfaidís cách nach ó chroí a rinneamar an malartú |
“Every one would say that we did not make the exchange from our hearts, |
muna tucaind-si na póca so.” |
mura dtugainn na póga seo.” |
if I did not give these kisses.” |
Ocus do ghabhadar ago co rabhadar mesca medharchain. |
Ansin ligeadar leo féin, go raibh siad meisciúil meadhar-chaoin. |
And they indulged themselves until they were drunk and hilarious. |
Section 28
Ocus do éirigh Mac in Daimh ocus adubert: |
Sa deireadh d’éirigh Mac an Daimh is dúirt, |
And Mac an Daimh arose and said: |
“As mór a náire gan énduine do beradh deoch a láimh meic rígh Connacht.” |
“Is mór an náire gan éinne ann a bhéarfadh deoch i láimh mhic rí Chonnacht,” |
“It is a great shame that no one puts drink into the hand of the king of Connacht’s son.” |
Ocus mar nár’ fregair duine é, |
agus nuair nár fhreagair duine ar bith é |
And as no one answered him, |
do gabh an dá each as ferr do bí ’sa dúnadh |
ghabh sé an dá each ab fhearr sa dún |
he took the two best steeds that were in the fortress, |
ocus do chur Mongán lúas gáithi isna hecha |
agus chuir Mongán luas na gaoithe iontu. |
and Mongan put swiftness of wind into them. |
ocus do chur Mongán Duibh-Lacha ar a cúlaibh |
Chuaigh Dubh Locha ar cúl Mhongáin |
And Mongan placed Dubh-Lacha behind him, |
ocus do chur Mac an Doim a ben féin ocus do ghlúaisidar rompo. |
is a bhean féin ar cúl Mhic an Daimh agus ghluaiseadar leo. |
and Mac an Daimh his own wife, and they set forth. |
Ocus mar do éirgidar arnamhárach teaghlach rígh Laighen, |
An lá arna mhárach nuair a d’éirigh teaghlach rí Laighean, |
And when on the morrow the household of the king of Leinster arose, |
atconcadar bratach na caillige |
chonaiceadar bratach na caillí |
they saw the cloak of the hag, |
ocus an chailleach liathgharmnach ar leabaidh rígh Laighen |
agus an chailleach liath ar leaba rí Laighean, |
and the grey tall hag on the bed of the king of Leinster. |
ocus doconncadar an madra ocus selan gadraigh ’ma brágaid |
agus freisin an madra faoina shealán |
And they saw the dog with a twisted halter round his neck, |
ocus doconncadar an gerrán banmaircech ocus ant shrathar arpersian (?) edaigh |
agus an gearrán bán-mhairceach agus an tsrathair. |
and they saw the hack mare and the pack-saddle. . . . |
ocus do bhádar an mhuindter ar gáire ocus do muscail rígh Laighen |
Thosaigh siad ag gáire agus mhuscail Brandubh. |
And the people laughed and awoke the king of Leinster, |
ocus dochonnaic an chaillech láimh ris ocus adubert: |
Nuair a chonaic sé an chailleach lena thaoibh chuir sé ceist uirthi, |
who saw the hag by his side and said: |
“An tú Cuimne Cúllíath an mhuilind?” |
“An tú Cuimhne an mhuillinn?” |
“Art thou the grey-backed hag of the mill?” |
“As mé,” ar sí. |
“Is mé,” ar sí. |
“I am,” said she. |
“Trúagh mar tharrla dam-sa cumusc riut-sa, a Chuimne!” |
“Nach trua mar tharla dom luí leatsa, a Chuimhne!” |
“Pity that I should have slept with thee, O Cuimne!” |